Nghĩa địa dưới đáy Hồ Tây

Giờ đây, đi lang thang quanh Hồ Tây, đến các khu vực có nghĩa địa
nằm dưới, có thể gặp nhiều người sống ven hồ lặn ngụp mò tôm. Tại những
nghĩa địa này, người ta thả xuống hàng vạn rọ tôm.



Nghĩa địa chìm dưới đáy hồ
Một chiều, lang thang trên con đường bê tông uốn lượn quanh Hồ Tây,
đoạn làng Võng Thị, thuộc phường Bưởi, phóng tầm mắt ra giữa hồ, tôi
thấy một hình khối màu trắng trồi lên giữa biển nước mênh mông, thi
thoảng lại bị những con sóng bạc đầu nhấn chìm. Dùng máy ảnh thu zoom
hết cỡ, trên màn hình hiện rõ, đó là 3 ngôi mộ xây liền. Xa hơn, còn
một ngôi mộ nữa, cũng chơ vơ giữa biển nước. Hỏi một người bán nước bên
gốc đa cổ thụ ngay bờ Hồ Tây, thì đó quả là những ngôi mộ. Hàng năm, cứ
đến gần tết, lại có người chèo thuyền ra giữa Hồ Tây thắp hương, khấn
vái.
Nhưng tại sao, những ngôi mộ lại nằm ở giữa hồ? Chẳng lẽ,
phong tục người dân ven hồ đem người chết ra giữa hồ chôn cho mát mẻ?
Tôi đã tìm gặp một người từng có cả cuộc đời lặn ngụp ở Hồ Tây để tìm
lời giải đáp.
Ông Nguyễn Viết Bân, nguyên Giám đốc Trung tâm cá
giống Nhật Tân, thuộc Công ty Đầu tư khai thác Hồ Tây. Khi gợi chuyện
Hồ Tây, những kỷ niệm trong ông lại tràn về. Suốt 40 năm lặn ngụp ở Hồ
Tây, ông thuộc nó như thuộc những đường chỉ trên bàn tay mình.
Ông
bắt đầu câu chuyện từ nữ sĩ Hồ Xuân Hương. Bao nhiêu năm nay, các nhà
khoa học không ngừng tranh luận và đưa ra các giả thiết về nơi chôn bà
chúa thơ Nôm cũng như đề xuất các biện pháp truy tìm mộ bà. Tuy nhiên,
theo ông Bân, việc này vô cùng khó, bởi nếu mộ nữ sĩ được đổ bằng "bê
tông", thì cũng nằm dưới đáy hồ, còn nếu mộ táng bình thường, thì xác
thịt nữ sĩ đã tan vào hàng triệu mét khối nước Hồ Tây từ hàng trăm năm
nay rồi.
Theo ông Bân, xưa kia Hồ Tây chỉ là một nhánh cụt của sông
Hồng, không rộng tới 560 ha và chứa tới 8 triệu m3 nước như hiện nay.
Bên Hồ Tây có hàng chục làng mạc cổ, cánh đồng, ruộng vườn bám ở mép hồ
và cũng có hàng chục cái nghĩa địa để chôn cất những người trong làng,
hoặc chôn người chết ở các làng phía trong bãi.
Trong sử sách cũng
chép, thời Lê, khi đánh nhau với quân Chăm-pa, bắt được tù binh, đều
tạo điều kiện cho họ lập kế sinh nhai bằng cách khai hoang vùng đất rậm
rạp, heo hút quanh Hồ Tây suốt hàng trăm năm. Sống ven hồ, chết cũng ở
ven hồ, nên theo ông Bân, dưới đáy Hồ Tây, có thể vẫn còn hàng ngàn
ngôi mộ Chăm-pa. Tuy nhiên, thời gian đã quá lâu, lớp bùn đất bồi lấp,
dìm những nghĩa địa này xuống rất sâu rồi.
Cùng với nghĩa địa của
người Chăm-pa, còn hàng chục nghĩa địa khác của người Việt hình thành
trên những dải đất hoang ven hồ. Chỉ cần lặn xuống đáy Hồ Tây, khu vực
làng Hồ, Võng Thị, Trích Sài thuộc phường Bưởi, có thể phát hiện cả một
góc hồ là một nghĩa địa khổng lồ, rộng hàng chục ha. Toàn bộ đáy Hồ Tây
ở khu vực phường Bưởi, là một nghĩa địa. Những nghĩa địa hình thành từ
hàng ngàn năm trước, đã bị những đợt sóng kiên trì của Hồ Tây đánh tan
và nhấn chìm xuống đáy bùn.
Theo khảo sát của ông Bân, thẳng khu
vực làng Xuân La cũng từng có một nghĩa địa rộng chừng 3 ha, bị sóng Hồ
Tây nhấn chìm. Giờ đứng ở đoạn Xuân La nhìn ra, chỉ thấy biển nước mênh
mông, với những đợt sóng lớn đang ngoạm dần vào đường Lạc Long Quân.
Cảnh Hồ Tây ở khu vực Phủ Tây Hồ rất đẹp, song ít ai biết rằng dưới mặt
nước xanh biêng biếc ấy, cách bờ vài trăm mét cũng có một nghĩa địa
rộng mênh mông với dày đặc các ngôi mộ nhấp nhô. Rất nhiều xuồng máy
của các doanh nghiệp quản lý, khai thác Hồ Tây bị gãy chân vịt mỗi khi
chạy qua khu vực này vì chạm vào mộ.
Ông Bân từng là người trực
tiếp chứng kiến nghĩa địa cuối cùng bị sóng Hồ Tây nhấn chìm xuống đáy,
đó là nghĩa địa của làng Nghi Tàm. Hồi những năm 60, 70 của thế kỷ
trước, khi quân Mỹ bắn phá Hà Nội, ông Bân cùng các chiến sĩ bộ đội đưa
pháo cao xạ ra hòn đảo nằm giữa Hồ Tây, gần làng Nghi Tàm, cách bờ
chừng 200m để ngắm bắn máy bay địch.
Hòn đảo thực tế là một gò đất
trong nghĩa địa cổ. Khi đó, xung quanh hòn đảo ken dày những ngôi mộ
nằm xâm xấp mặt nước đang bị sóng đánh chìm dần. Những con sóng bạc đầu
của Hồ Tây trong những ngày gió lớn cứ nối đuôi nhau xô vào đảo, đánh
tan cả cái đảo ấy. Giờ đứng bên làng Nghi Tàm nhìn ra, không còn thấy
bóng dáng hòn đảo xưa đâu nữa. Nghĩa địa cổ mênh mông của làng Nghi Tàm
đã nằm sâu dưới đáy hồ. Mùa nước cạn, lội xuống khu nghĩa địa này sâu
đến ngực, còn mùa nước lớn, ngập quá đầu. Những con tàu lớn kéo nhà nổi
Hồ Tây vẫn chạy qua lại trên khu nghĩa địa này mà không hề hấn gì.


Săn đồ cổ ở nghĩa địa
Năm 1966, cơ quan của kỹ sư Nguyễn Viết Bân (thuộc Công ty Đầu tư khai
thác Hồ Tây) đóng ở làng Yên Phụ. Làm việc ở đây, rồi lấy vợ người
trong làng, nên không chuyện gì ở Hồ Tây và làng Yên Phụ mà ông không
biết. Theo ông kể, suốt hàng chục năm trời, người dân ở một số ngôi
làng quanh Hồ Tây đã kiếm sống, thậm chí làm giàu từ việc săn đồ cổ ở
những nghĩa địa dưới đáy Hồ Tây.
Những đợt sóng kiên trì của Hồ Tây
kéo dài hàng trăm năm đã đánh tan hàng chục nghĩa địa cổ, làm bật nắp
quan tài, phơi xương cốt trắng hếu, lăn lốc dưới đáy hồ. Chính vì thế,
những năm 70 đến 80 của thế kỷ trước, làng Yên Phụ nổi lên phong trào
mò gỗ quý tại những nghĩa địa dưới lòng Hồ Tây. Hầu hết những thanh
niên trẻ khỏe, lặn giỏi ở Yên Phụ đều tham gia mò gỗ. Ngày ngày họ lặp
ngụp, mò mẫm dưới hồ, hễ phát hiện có ván thiên làm bằng gỗ quý chìa
lên khỏi mặt bùn là họ tiến hành đào bới lấy gỗ. Họ dùng những chiếc
thuốn sắt chọc sâu xuống lớp bùn đất để truy tìm gỗ và những vật quý
nằm sâu dưới bùn.
Ngày trước, rừng còn nhiều, nên khi người giàu
chết được chôn trong những chiếc quan tài gỗ vàng tâm, đinh hương, thậm
chí pơmu dày cộp, nặng trịch. Những loại gỗ quý này nằm trong lòng đất
vài trăm năm không mối mọt, ngâm dưới bùn, nước hàng thế kỷ vẫn rắn
chắc. Dân ở các làng ven hồ phá tung những ngôi mộ, lấy những tấm áo
quan bán lại cho các xưởng mộc chế tác ra đủ các loại đồ dùng như
giường, tủ, bàn ghế, cánh cửa...
Ngoài việc người dân ven Hồ Tây
lặn mò quan tài đóng bằng gỗ tốt, thu lượm tiểu sành kè bờ chắn sóng
giữ đất, thì một thời có cả đội ngũ chuyên lặn mò đồ cổ trong những
nghĩa địa dưới đáy Hồ Tây. Theo lời đồn, nhiều người còn bới được cả hũ
vàng trong những chiếc quan tài. Những chiếc vòng vàng, vòng bạc,
khuyên tai vàng thì kiếm được rất nhiều. Tuy nhiên, thứ nhiều nhất là
chum, lọ, bát đĩa, bình gốm... toàn là những đồ cổ có tuổi vài trăm
năm. Xưa kia, người giàu chết thường được chia của chôn theo. Sóng Hồ
Tây đánh bật mộ, những món đồ cổ này cũng lăn lóc đầy dưới đáy hồ.
Giới săn đồ cổ không những mò mẫm, tìm kiếm, mà họ còn bới cả những
ngôi mộ chìm dưới lòng đất lên để lấy đồ cổ. Nhiều ngôi mộ đổ kiên cố
bằng hợp chất vôi-cát-mật, bên trong có xác ướp, chôn sâu dưới đáy bùn,
cũng bị đám săn đồ cổ đào bật lên. Thậm chí, họ dùng cả mìn để đánh bật
nắp. Trong những ngôi mộ hợp chất này thường có một số đồ cổ giá trị
hoặc vàng bạc, tiền cổ.
Ông Nguyễn Văn Tiến (hiện quản lý thuyền
vịt ở hồ Trúc Bạch) kể rằng, ông là người có thâm niên 20 năm kéo cá
thuê ở Hồ Tây, từng lượm được rất nhiều đồ cổ đem bán. Phần lớn những
món đồ ông lượm được là do dính vào lưới vét. Trong số đó, có một cái
hũ rất đẹp. Lòng chiếc hũ tráng men xanh, mặt ngoài có nhiều hình thù
cổ quái.
Ông Tiến kiếm được chiếc hũ đó trong một hoàn cảnh khá đặc
biệt. Đợt đó, khi kéo lưới vào sát khu vực nghĩa địa cạnh làng Võng Thị
thì lưới bị mắc vào nắp chiếc quan tài kiến mọi người không thể kéo
được. Ông cùng đám thợ tìm cách gỡ lưới thì chiếc quan tài bật nắp.
Trong chiếc quan tài có một số đồ cổ bằng sành, sứ, trong đó chiếc hũ
là đẹp nhất. Vì thấy chiếc hũ đẹp quá nên ông Tiến không bán, mà đem cọ
rửa sạch sẽ rồi cắt vào trong tủ.
Một hôm, không kiếm đâu ra bình
muối dưa, vợ ông Tiến đã bê chiếc hũ cổ ra... dùng tạm. Điều lạ là dưa
muối cả chục ngày không thấy lên men chua, lá dưa vẫn tươi nguyên như
ngày mới đổ vào. Sợ quá, ông Tiến đổ dưa muối đi, rửa sạch chiếc hũ rồi
lại cất vào trong tủ. Thế nhưng, vài ngày sau, bọn trộm phá khóa nhà và
khóa tủ rồi lấy mất chiếc hũ. Cũng thật kỳ lạ, bọn trộm không lấy gì
khác ngoài chiếc hũ ông lượm được dưới đáy Hồ Tây. Đến bây giờ ông Tiến
vẫn tiếc hùi hụi.


Đặc sản tôm Hồ Tây bắt từ... nghĩa địa?
Với thâm niên 20 năm lặn ngụp kéo cá ở Hồ Tây, ông Nguyễn Văn Tiến là
người rất am hiểu luồng lạch Hồ Tây. Chỗ nào lắm cá, lắm tôm ông đều
biết cả. Mỗi khi thả lưới, động hồ, những con trắm đen nặng 40 - 50kg,
to như quả bom lừ đừ dưới nước, lại rồng rắn kéo nhau vào trú trong
những khu nghĩa địa. Những điểm này mấp mô, lắm vật cản nên lưới vét
bất lực. Do đó, mỗi khi kéo cá, người ta phải dùng gậy gộc sục sạo, xua
đuổi đàn cá ra ngoài mới bắt được.
Mỗi khi lưới quây vào khu nghĩa
địa, thứ mắc vào lưới nhiều nhất là xương cốt, đầu lâu. Những cái đầu
lâu ngâm trong nước hàng trăm năm mà không mục nát, cứ trắng lốp, rất
sạch sẽ, trông như đầu lâu làm bằng thạch cao. Trong các khu nghĩa địa,
cá trê và tôm là hai loài trú ẩn nhiều nhất. Giống cá trê thường thích
đào hang ở những khu vực có mồ mả. Chúng đào tung cả mộ để làm hang ổ.
Đàn cá trên cũng góp phần rất lớn cùng với sóng phá tan các khu mồ mả
dưới đáy Hồ Tây.
Giờ đây, đi lang thang quanh Hồ Tây, đến các khu
vực có nghĩa địa nằm dưới, có thể gặp nhiều người sống ven hồ lặn ngụp
mò tôm. Tại những nghĩa địa này, người ta thả xuống hàng vạn rọ tôm,
rồi hàng ngày lội xuống nhấc rọ giũ lấy tôm. Những người mò tôm ở các
làng ven hồ thậm chí còn nhấc cả đầu lâu lên để nhặt lấy những con tôm
trú ngụ ở bên trong.
Điều đặc biệt là tôm hồ Tây rất ngon, rất bùi.
Người mê ẩm thục cả nước đều biết đến món tôm Hồ Tây nổi tiếng, vẫn còn
hiện diện bên đường Thanh Niên. Chỉ có điều, tôm ở đây có phải làm từ
tôm Hồ Tây, và có phải bắt từ khu nghĩa địa dưới đáy Hồ Tây hay không
thì không ai biết được. Theo ông Nguyễn Văn Tiến, trước đây, mỗi mẻ
lưới có đến có tạ tôm dính vào, nhưng giờ đáy Hồ Tây ô nhiễm rất nặng ở
nhiều điểm nên tôm không phát triển được nữa. Mỗi mẻ lưới vét may ra
chỉ có một vài ký tôm dính vào lưới mà thôi. Người ta chỉ có thể nhặt
nhạnh tôm bằng cách thả rọ bẫy ở những khu vực có nghĩa địa...
PGS
Nguyễn Lân Cường cho biết: "Trước đây Hồ Tây rất rộng, có nhiều nhánh
khác nhau, thậm chí, nó còn ăn sát vào Hoàng thành Thăng Long. Nhiều
cuộc khai quật Hoàng thành Thăng Long đã tìm thấy cả bờ sông ở gần
thành, có cả biểu hiện của giao thông thủy. Hàng ngàn năm nay, Hồ Tây
lúc lở, khi bồi, nên chuyện các nghĩa địa cổ bị chìm dưới đáy Hồ Tây do
hiện tượng xói lở là hoàn toàn bình thường và có thể xảy ra, chỉ có
điều, tôi cũng như các nhà khoa học, khảo cổ, đều chưa nghiên cứu về
chuyện này".
Nhà Hà Nội học Nguyễn Vĩnh Phúc là người am hiểu rất
sâu sắc về Hà Nội. Năm 2008, ông viết tác phẩm cuối cùng cuộc đời mình,
đó là "Địa chí Tây Hồ". Tuy nhiên, ông Phúc cũng thừa nhận không nắm
được thông tin gì về những nghĩa địa dưới đáy Hồ Tây. Có lẽ, những khu
nghĩa địa cổ này, cùng với việc chìm nghỉm dưới đáy Hồ Tây từ hàng
trăm, hàng chục năm nay, nó cũng đã biến mất trong tâm trí người Hà Nội.




Theo Đàn Ông